Từ miền đất cổ mang đậm dấu ấn văn hóa, làng Đồng Xâm, xã Hồng Thái trước đây, nay là xã Trà Giang đã hình thành và phát triển nghề chạm bạc truyền thống hơn 600 năm qua. Trải qua bao thăng trầm của lịch sử, Đồng Xâm vẫn bền bỉ giữ nghề, trở thành làng nghề tiêu biểu của cả nước, nơi hội tụ tinh hoa và bàn tay tài hoa của những người thợ đất nghề.

Đa dạng các sản phẩm của làng nghề chạm bạc Đồng Xâm.

Theo cuốn gia phả của làng, ông tổ nghề là Nguyễn Kim Lâu, người vốn làm nghề hàn xanh, hàn nồi đồng, từng lên châu Bảo Lạc (nay thuộc tỉnh Cao Bằng) hành nghề, sau trở về quê truyền dạy cho dân. Ban đầu, người trong làng chỉ làm nghề đồng doa, sửa chữa các đồ dùng bằng đồng, sau đó dần phát triển thành nghề chạm khắc mỹ nghệ. Từ những sản phẩm thô sơ ban đầu, người thợ Đồng Xâm đã sáng tạo những đồ dùng tinh xảo bằng đồng, bạc, vàng... mang giá trị nghệ thuật cao. Từ đó, nghề chạm bạc Đồng Xâm ra đời, phát triển mạnh mẽ và hình thành các phường nghề chuyên biệt. Từ thời Pháp thuộc, người Pháp từng chọn sản phẩm của làng làm hàng xuất khẩu sang các nước Đông Âu, Tây Âu nên tiếng của Đồng Xâm đã vang dội sang nhiều nước trên thế giới. Tới khi tình hình kinh tế thay đổi, lượng xuất khẩu giảm, người dân nơi đây đã chuyển hướng sản xuất phục vụ thị trường trong nước, tạo việc làm ổn định cho hàng nghìn lao động. Từ đó hình thành vùng nghề chạm bạc rộng lớn với trên 150 tổ sản xuất, hơn 4.000 lao động thường xuyên, thu nhập bình quân đạt 5 - 12 triệu đồng/ người/tháng.

Bước vào làng, du khách dễ dàng bắt gặp những cửa hàng, xưởng sản xuất san sát nhau. Nhiều nhà có cả khu trưng bày sản phẩm khang trang, bề thế với những bức tranh phong cảnh, những vật dụng quý hiếm mang đậm nét văn hóa dân tộc. Không khí làm nghề ở Đồng Xâm luôn rộn ràng, bền bỉ, chưa bao giờ ngưng tiếng búa. Nghệ nhân ưu tú Tạ Văn Úy - người có hơn 40 năm gắn bó với nghề, ông được Hội Mỹ nghệ kim hoàn đá quý Việt Nam trao danh hiệu "bàn tay vàng" chia sẻ: "Chạm bạc là nghề của sự tỉ mỉ và sáng tạo. Từ một tấm dát kim loại phẳng, tôi và những người thợ phải vận dụng trí tưởng tượng, kỹ thuật điêu luyện để tạo hình khối sống động. Mỗi sản phẩm là kết tinh của hàng chục giờ lao động, của trí óc và đôi bàn tay".

Ở Đồng Xâm, điều đặc biệt là dù máy móc, công nghệ hiện đại đã phổ biến nhưng nhiều hộ làm nghề vẫn kiên trì giữ phương pháp thủ công truyền thống, bởi với họ, giá trị của nghề không chỉ nằm ở sản phẩm, mà còn ở “hồn nghề” được gìn giữ qua từng đường chạm, nét khắc. Ông Đinh Quang Thắng, thôn Nam Hòa cho biết: Công nghệ hiện nay có thể giúp chạm khắc nhanh hơn, nhưng máy móc không thể thay thế cảm xúc và sự tinh tế của bàn tay con người. Làm thủ công tuy vất vả nhưng mỗi sản phẩm đều mang dấu ấn riêng, có hồn, có hơi thở dân tộc. Vì thế hơn 30 năm gắn bó với nghề, tôi đã cho ra đời nhiều sản phẩm tinh xảo, mang đậm chất thủ công lưu giữ hồn cốt dân tộc.

Khách hàng đến tham quan và mua sắm sản phẩm tại nhà trưng bày làng nghề chạm bạc Đồng Xâm.

Điều đặc biệt là bất kỳ sản phẩm gì người Đồng Xâm cũng có thể làm được, từ vàng, bạc, đồng đều làm theo nhu cầu của thị trường, do đó sản phẩm làng nghề rất đa dạng từ các mặt hàng phục vụ thị trường nội địa như hàng trang sức đến những bức tranh danh lam thắng cảnh nổi tiếng ở trong nước. Theo các nghệ nhân trong làng, để làm ra một sản phẩm chạm bạc hoàn thiện cần rất nhiều công đoạn, trong đó khó nhất là khâu chạm trổ cần phải có óc thẩm mỹ, đôi bàn tay khéo léo, thì mới cho ra được sản phẩm đẹp. Một nét độc đáo nữa ở làng nghề này là nghề cha truyền con nối. Hầu như gia đình nào trong làng cũng gắn bó với nghề, trẻ nhỏ lớn lên đã quen với tiếng đục, tiếng búa, sớm học cách đánh bóng, chạm khắc đơn giản. Cứ thế, tình yêu nghề được truyền qua từng thế hệ, nhờ đó vẫn có thu nhập ổn định, nhiều hộ dân vươn lên khá giả, đời sống ngày càng sung túc.

Vinh dự và tự hào, làng Đồng Xâm hiện nay có 2 Nghệ nhân nhân dân, 2 Nghệ nhân ưu tú; Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận Đồng Xâm là làng nghề truyền thống; Hiệp hội Làng nghề Việt Nam trao bằng chứng nhận là 1 trong 12 làng nghề tiêu biểu toàn quốc. Những phần thưởng đó là sự ghi nhận xứng đáng cho tinh thần lao động sáng tạo, cho tình yêu nghề sâu sắc và ý chí gìn giữ bản sắc của người dân nơi đây.